22. ਭਾਈ ਤੋਤਾ ਜੀ

ਭਾਈ ਤੋਤਾ ਜੀ ਵੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪਰੀਸਥਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਵੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ  ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਫੌਜ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਭਾਈ ਤੋਤਾ ਜੀ ਵੀ ਇਸ ਫੌਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਇੱਕ ਜਾਂਬਾਜ ਅਤੇ ਬਹਾਦੁਰ ਜੋਧਾ ਬਨਣ ਲਈ ਲੜਾਈ ਦਾ ਅਧਿਆਪਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਇੱਕ ਬਹਾਦੁਰ ਸਿੱਖ ਜੋਧਾ ਬਣੇ। ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉੱਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਆਪ ਉਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚੱਕ (ਸ਼੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ) ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਨ। ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆ ਪਹੁੰਚੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਉਂਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਲੜਾਈ ਗਲੇ ਤੱਕ ਆ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਲੋਹਾ ਲੈਣ ਦੀ ਠਾਣ ਲਈ। ਪਿੱਪਲੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਕਾਫ਼ੀ ਜੰਗੀ ਸਾਮਾਨ ਸੀ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਕੇਵਲ ਚੜਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਦੀ ਆਸ। ਭਾਈ ਤੋਤਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਨਿਰਾਲਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਨੰਦਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਤਰਿਲੋਕਾ ਜੀ ਜੁਝਤੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਰੀਮ ਬੇਗ, ਜੰਗ ਬੇਗ ਅਤੇ ਸਲਾਮ ਖਾਨ ਕਿਲੇ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਗਿਰਾਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ। ਦੀਵਾਰ ਡਿੱਗੀ ਵੇਖ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ ਜੀ ਦੇ ਸਹੁਰੇ-ਘਰ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬਰਾਤ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੀਘੀ ਝਬਾਲ ਜਾਵੇ। (ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ ਜੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪੁਤਰੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੀ, ਬਰਾਤ ਆਉਣੀ ਸੀ।) ਰਾਤ ਹੋਣ ਵਲੋਂ ਲੜਾਈ ਰੁੱਕ ਗਾਈ, ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਤਾਂ-ਰਾਤ ਦੀਵਾਰ ਬਣਾ ਲਈ। ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਫਿਰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਫੋਜਾਂ ਲੜਦੇ-ਲੜਦੇ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੀ ਤਰਫ ਵਧੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਆਕੇ ਹੌਂਸਲਾ ਵੱਧਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਚੱਬੇ ਦੀ ਜੂਹ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਘਮਾਸਾਨ ਜੁਧ ਹੋਇਆ। ਭਾਈ ਤੋਤਾ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦਰੀ ਵਲੋਂ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਦੇ 13 ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਬਿਲਾਸ ਪਾਤਦਸ਼ਾਹੀ ਛੇਵੀਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਤੋਤਾ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:

ਭਈ ਤੋਤਾ ਤੀਲੋਕਾ ਥੇ ਸੂਰ ਬਡੇ ਮਮ ਹੇਤਿ ਇਨੇ ਨਿਜ ਦੇਹ ਗਵਾਏ ॥ (ਚੇਪਟਰ 11)

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਵਾਕੇ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। 13 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਨਾਮ:

• 1. ਭਾਈ ਨੰਦ (ਨੰਦਾ) ਜੀ

• 2. ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ

• 3. ਭਾਈ ਪਿਰਾਨਾ ਜੀ

• 4. ਭਾਈ ਤੋਤਾ ਜੀ

• 5. ਭਾਈ ਤਰਿਲੋਕਾ ਜੀ

• 6. ਭਾਈ ਮਾਈ ਦਾਸ ਜੀ

• 7. ਭਾਈ ਪੈੜ ਜੀ

• 8. ਭਾਈ ਭਗਤੂ ਜੀ

• 9. ਭਾਈ ਨੰਤਾ (ਅਨੰਤਾ) ਜੀ

• 10. ਭਾਈ ਨਿਰਾਲਾ ਜੀ

• 11. ਭਾਈ ਤਖਤੂ ਜੀ 

• 12. ਭਾਈ ਮੋਹਨ ਜੀ

• 13. ਭਾਈ ਗੋਪਾਲ ਜੀ

ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਸੰਗਰਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬਣਾਇਆ।